پزشکی هسته ای چیست و چه کاربردهایی در تشخیص و درمان بیماری ها دارد؟
پ
پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از علم پزشکی است که در حوزه تصویربرداری پزشکی، فیزیک پزشکی و پرتونگاری مولکولی کاربرد دارد. در پزشکی هسته‌ای از رادیوداروها و رادیو ایزوتوپ‌ها برای تشخیص و درمان انواع بیماری‌ها نظیر سرطان‌ها استفاده می‌شود. ویژگی بارز پزشکی هسته‌ای در ایجاد تصاویر فرآیندها و عملکردهای متابولیکی اعضای مختلف بدن است. این در حالی است که سایر روش‌های تصویربرداری مانند سی تی اسکن و ام آر آی تنها قادر به ارائه اطلاعات ساختاری و آناتومیکی بدن هستند. در پزشکی هسته‌ای ابتدا رادیوداروی مخصوص هر عضو بدن، با یک ماده رادیواکتیو مخصوص ترکیب می‌شود در نتیجه دارو نشان‌دار می‌شود. سپس این ترکیب نشان‌دار شده با ماده رادیواکتیو، به بدن بیمار تزریق می‌شود تا در عضو مورد نظر تجمع پیدا کند. پس از این فرآیند، با استفاده از دوربین‌های تصویربرداری، تصاویری از عضو مورد نظر به دست می‌آید که عملکرد آن را نشان می‌دهند.
پزشکی هسته‌ای چیست و چگونه انجام می شود؟
پزشکی هسته‌ای شاخه‌ای از پزشکی است که با استفاده از پرتوها، اطلاعات تشخیصی از عملکرد اعضای بدن را فراهم می‌کند یا به درمان آن‌ها می‌پردازد. در سال 1950 پزشکی هسته‌ای با بررسی بیماری تیروئید توسط ید 131 آغاز شد. در بیشتر موارد، اطلاعات حاصل از پرتوها موجب تشخیص سریع و دقیق بیماری‌های تیروئید، استخوان، قلب، کبد و بسیاری از اندام‌های دیگر می‌شود. استفاده از رادیو ایزوتوپ‌ها به خصوص برای تشخیص و درمان سرطان کاربرد دارد. بخش پزشکی هسته‌ای هر بیمارستان یا مرکز درمانی جدا از سایر بخش‌های تصویربرداری است. در پزشکی هسته‌ای مقدار و نوع رادیودارو برای تصویربرداری از هر عضو بدن، مشخص است. به عنوان مثال: برای تصویربرداری از قلب، باید رادیوداروی مخصوص قلب به بدن بیمار تزریق شود. رادیودارو بر اساس نوع ماده و عضو مورد نظر، ممکن است به صورت استنشاقی، خوراکی یا وریدی وارد بدن بیمار شود. اسکن قلب جهت بررسی میزان جریان خون عضله قلب و بررسی وجود بافت زنده در آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کنند تا در مورد اقدامات درمانی نظیر عمل جراحی باز قلب و آنژیوپلاستی تصمیم‌گیری درستی انجام دهد. اسکن قلب همچنین در بررسی و پیگیری بیماران پس از اقدامات درمانی نیز موثر است. اسکن قلب جهت بررسی خون‌رسانی عضله قلب معمولا در 2 مرحله (Rest و Stress) و در یک یا دو روز متفاوت انجام می‌گیرد. در هر مرحله بعد از تزریق رادیودارو، یک ساعت و نیم طول می‌کشد تا ماده رادیواکتیو به خوبی جذب بافت قلب شود.
رادیوداروی مورد نظر به طور مستقیم به بافت قلب می‌رود و در آن تجمع می‌کند. پس از گذشت مدت زمان معینی، رادیودارو به صورت پرتو گاما از بافت قلب به فضای اطراف تابش می‌کند. این تابش می‌تواند توسط دستگاه‌های تصویربرداری پزشکی هسته‌ای، ثبت شود و در نهایت تصاویری باکیفیت از عملکرد فیزیولوژیکی بافت قلب ایجاد کند. در صورتی که قسمت‌هایی از عروق قلب دارای انسداد باشند، رادیودارو قابلیت پرتوزایی از آن قسمت را ندارد و در نتیجه تصویری از آن ناحیه ایجاد نمی‌شود.
انواع دستگاه های تصویربرداری در بخش پزشکی هسته ای
بخش پزشکی هسته‌ای دارای دستگاه‌های مختلفی از جمله سنجش تراکم استخوان، اسپکت، اسپکت-سی تی، پت، پت-سی تی و پت-ام آر است. هر مرکز ممکن است، تنها چند دستگاه از این لیست را داشته باشد. در این بخش خدمات مختلفی انجام می‌گیرد که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
- اسکن کبد و طحال
- اسکن مجاری اشکی
- اسکن دستگاه گوارش
- اسکن کیسه صفرا و مجاری صفراوی
- اسکن ریه به منظور ارزیابی آمبولی ریه
- اسکن قلب برای ارزیابی اختلالات قلبی
- اسکن کلیه برای بررسی DMSA, DTPA, GFR
- اسکن استخوان به منظور ارزیابی تومورهای استخوانی و بررسی متاستاز
- اسکن مغز به منظور ارزیابی بیماری صرع، اختلالات بویایی و مرگ مغزی
- اسکن تیروئید و پاراتیروئید به منظور بررسی اختلالات پرکاری یا کم‌کاری تیروئید و پاراتیروئید
نکاتی که باید در بخش پزشکی هسته ای مورد توجه قرار گیرد:
رادیوداروهای تزریقی به بیمار معمولا حساسیت‌زا نیستند. زنان باردار و کودکان نباید به عنوان همراه بیمار در بخش پزشکی هسته‌ای حضور داشته باشند.اسکن هسته‌ای زنان باردار ممنوع است و تنها با نظر متخصص پزشکی هسته‌ای قابل انجام است. در بخش پزشکی هسته‌ای میزان هر نوع رادیودارویی که به بیمار تزریق می‌شود، مشخص است و برای بیمار ضرری ندارد. با توجه به تزریق رادیودارو به بدن بیمار، منبع پرتودهی بدن بیمار است و دستگاه تنها پرتوهای ساطع شده را دریافت می‌کند. پس از تزریق رادیودارو بیمار باید فاصله یک الی دو متری را با پرسنل بخش، زنان باردار و کودکان زیر 12 سال به مدت 24 ساعت حفظ کند.
رادیودارو چیست و چه کاربردی در پزشکی هسته ای دارد؟
رادیوداروها محصولات رادیواکتیوی هستند که در پزشکی برای تشخیص و درمان بیماری‌ها به کارمی‌روند. رادیوایزوتوپ‌ها زیرمجموعه‌ای از رادیوداروها هستند که بالغ بر30 سال است در حوزه پزشکی و دارو کاربرد دارند. رادیوایزوتوپ‌ها عناصر ناپایداری هستند که با توجه به ساختار اتمی خود پرتودهی می‌کنند. این پرتوها شامل پرتوهای آلفاα، بتا βو گاماγ هستند که هر یک طول موج و سطح انرژی متفاوتی دارند. بر این اساس می‌توان از رادیو ایزوتوپ‌های مختلف به عنوان رادیودارو در فرآیندهای مختلف تشخیصی و درمانی استفاده کرد. سودمندترین رادیوایزوتوپ‌ها در پزشکی هسته‌ای رادیو ایزوتوپ‌های تابش‌کننده پرتو گاما هستند زیرا پرتوهایی را تابش می‌کنند که می‌توان آن‌ها را به سادگی در خارج از بدن اندازه‌گیری کرد. در حال حاضر حدود 1800 رادیو ایزوتوپ شناخته شده وجود دارد که از بین آن‌ها حدود 200 رادیو ایزوتوپ در موارد مختلف، مورد استفاده قرار می‌گيرند. رادیو ایزوتوپ‌ها برای تشخیص و درمان بسیاری از بیماری‌ها و به خصوص انواع سرطان‌ها کاربرد دارند. رادیوداروی تهیه شده برای مصارف پزشکی هسته‌ای، باید از نظر خلوص رادیوشیمیایی، رادیونوکلوئیدی و میکروبیولوژی در فضاهای تعبیه‌شده مخصوصی، مورد آزمایش‌های کنترل کیفی قرار گیرد.